Wat is De zee die denkt?
De zee die denkt is een van de drie Nederlandse films die deelnemen aan de competitie van de dertiende editie van IDFA. Strikt genomen is het geen documentaire, maar een grotendeels geënsceneerde speelfilm over een man (Bart, gespeeld door acteur Bart Klever) die een scenario voor een documentaire schrijft. Vaak ziet of hoort de kijker scènes van die documentaire, terwijl ze geschreven worden op een tekstverwerker, in beeld of op de geluidsband.
De film maakt gebruik van geavanceerde trucages en videotechnieken. Zo zien we soms de gebeurtenissen die beschreven worden tegelijkertijd weerspiegeld in het beeldscherm van de tekstverwerker, of horen we een ruzie tussen de schrijver en zijn vrouw op de geluidsband, terwijl we naar iets heel anders kijken. De film laat ons ook vaak dingen zien waarvan we ons afvragen of ze nog wel tot de werkelijkheid behoren.
Een aantal scènes bevat vervreemdende
perspectiefgrapjes, die de natuurwetten tarten. Zo volgt een
camera enige minuten recht van boven een rijdende auto door een
landschap. Op de website (www.dezeediedenkt.nl) is te lezen hoe
De Graaff dit voor elkaar heeft gekregen.
Veelvuldig komen documentaire scènes voor, zoals straatinterviews of journaalfragmenten, waarvan de authenticiteit in het midden blijft. Zo stelt De zee die denkt onder meer de vraag aan de orde wat een documentaire eigenlijk is.
Wie zijn wij eigenlijk?
Volgens de boeddhistische leer bestaat er geen 'ik', geen zelf. Dit idee wordt aangeduid met de term annata, egoloosheid. Alles zou veranderlijk zijn, er bestaat niets blijvends, niets essentieels - ook niet in een persoonlijkheid. En wie dat niet inziet wordt ongelukkig, want wie niet begrijpt dat alles vergankelijk is, gaat zich aan dingen (en aan het leven) hechten, en het is juist die gehechtheid die leidt tot het menselijk lijden.
De zee die denkt is doortrokken van dergelijke oosterse ideeën. Eigenlijk zijn levende wezens als de zee, wil de film zeggen: altijd stromend, altijd in beweging. Maar op een bepaald moment, ergens in de evolutie, kregen mensen zelfbewustzijn. Een zegen: vanaf toen konden we reflecteren, plannetjes maken. Maar ook een vloek: we gingen denken dat onze persoonlijkheid overanderlijk was, dat ons 'ik' iets vaststaands was. Als een boom. Dat maakt ons ongelukkig, want eigenlijk, zegt het boeddhisme, zijn we tot in ons diepste wezen veranderlijk.
Maar dat idee is volledig in strijd met het westerse gedachtegoed. ,,Wie zit hier nou eigenlijk over deze dingen na te denken'', denken we op dit halfrond. ,,Ik toch zeker? Nou, en cogito ergo sum, ik denk dus ik ben.''
Dit is de paradox waarin de hoofdpersoon van De zee die denkt gevangen zit. Hij gelooft hartstochtelijk in de oosterse filosofie, maar hij ziet zichzelf er in geloven, hij kan zichzelf, zijn 'zelf' niet loslaten - en daarmee blijft hij in-en-in Westers.
We zouden misschien eens moeten leren om onszelf te beschouwen zoals natuurkundigen materie zien: nu eens een deeltje, dan weer een golf.
,,Het hele idee dat we een 'ik' zijn, een iemand, is een illusie. Denk ik.''
,,Stel, ik zeg tegen je: probeer nu niet aan een wolk te denken. Dat kan niet. Je denkt ogenblikkelijk aan die wolk. Zo gaat het ook met alle ideeën die je hebt over jezelf, over wie en wat je denkt... Op het moment dat je probeert niet een 'ik', een iemand te zijn, ben je toch weer iemand die dat probeert.''
,,Als we naar buiten kijken, zien we niet wat er buiten is. We kijken naar het beeld in onze hersenen. De wereld bestaat in ons hoofd. En daar komt bij: voor onze ogen is alles mogelijk, maar het zijn onze hersenen die zeggen dat wat we zien, niet kan. Ze creëren ideeën over wat we zien, over wat we denken te zien. Maar ze creëren ook ideeën over wat we denken te zijn.''
,,Zolang we ons identificeren met een personage zijn we de slaaf van dat personage. We maken onszelf tot een pingpongbal en we laten ons door twee batjes heen en weer slaan. Het ene batje heet angst, het andere batje verlangen.''
,,Op het moment dat iemand zijn persoonlijkheid en alle ideeën die hij daarover heeft, opgeeft, wordt hij - hoe moet je dat nou zeggen - wordt hij... het leven of zo. Wordt-ie liefde.'' ,,Liefde?'' ,,Ja, liefde, ja. Mededogen. Die persoon wordt doorschijnend. Er zit geen personage meer in, of zo. Ja, god, ik weet het ook niet.'' ,,Zo klinkt het als: doe maar met me.'' ,,Ja. Doe maar met me. Nou ja, kijk, eigenlijk is dat ook wat er de hele dag met me gebeurt natuurlijk. Alles gebeurt met mij. Alles doet maar.''
(bron: NRC Handelsblad)
Voor meer info en data: www.dezeediedenkt